Η ψυχολογική τεχνική του gaslighting αποτελεί μια διαδικασία ψυχολογικής χειραγώγησης, κατά την οποία ο ψυχολογικός δράστης επιχειρεί να υπονομεύσει την εμπιστοσύνη και την αυτοπεποίθηση του θύματος, προκαλώντας αμφιβολίες σχετικά με τη δική του μνήμη, αντίληψη και λογική. Αυτή η διαδικασία συνήθως εφαρμόζεται μέσω ποικίλων τακτικών, συμπεριλαμβάνοντας συνεχή άρνηση, παραπληροφόρηση, δημιουργία αντιφάσεων και ψεμμάτων.
Τα περιστατικά του gaslighting μπορεί να παρουσιάζονται σε διάφορες μορφές, όπως η αρνητική απόρριψη από τον δράστη της ύπαρξης προηγούμενων περιστατικών παρενόχλησης ή κατάχρησης, ή ακόμα και η δημιουργία ψευδών γεγονότων με σκοπό την αποπροσανατολισμό του θύματος. Μέσα από αυτές τις πρακτικές, ο δράστης επιδιώκει την αποσταθεροποίηση του θύματος, προκαλώντας αβεβαιότητα σχετικά με την ορθότητα των δικών του αντιλήψεων και πεποιθήσεων.
Ο όρος “gaslighting” προέρχεται από το ομώνυμο θεατρικό έργο του 1938 “Gaslight” του Patrick Hamilton. Η έννοια έχει επεκταθεί στον τομέα της ψυχιατρικής και των ερευνητικών μελετών, καθώς χρησιμοποιείται επίσης ως έννοια στον πολιτικό σχολιασμό. Συνολικά, το gaslighting αντιπροσωπεύει μια σοβαρή μορφή ψυχολογικής κακοποίησης, επιδιώκοντας την υπονόμευση της ψυχολογικής ευημερίας και της σταθερότητας του θύματος.
Στο θεατρικό έργο “Gaslight,” η υπόθεση περιγράφει γλαφυρά την προσπάθεια ενός άντρα να πείσει τη σύζυγό του καθώς και τον στενό τους κύκλο ότι εκείνη υποφέρει από κάποια ψυχική νόσο. Ο άντρας χρησιμοποιεί διάφορες τεχνικές, όπως παραποίηση και αλλοίωση μικρών λεπτομερειών στο περιβάλλον τους, με σκοπό να δημιουργήσει αμφιβολίες στο θύμα σχετικά με την ακρίβεια της μνήμης και των παρατηρήσεών της. Ένα από τα παραδείγματα αυτών των ψυχολογικών παρεμβάσεων του συζύγου αφορά στην αλλαγή του φωτισμού στο σπίτι τους, με τον άντρα να προκαλεί αυτή την αλλαγή μετά από ένα επεισόδιο φόνου. Όταν η σύζυγος τον ρωτά για τις αλλαγές, ο άντρας αρνείται ότι έχει συμβεί οτιδήποτε, πείθοντάς την ότι τα όσα παρατηρεί είναι στη σφαίρα της φαντασίας της. Το συγκεκριμένο θεατρικό έργο μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο το 1940 και 1944, με την ταινία να κυκλοφορεί το 1944 ως “Gaslight” (στα ελληνικά, “Εφιάλτης”). Παρόμοια κινηματογραφική ταινία είναι “Το Κορίτσι του Τρένου” το 2016.
Ο όρος “gaslighting” άρχισε να χρησιμοποιείται ανεπίσημα από τη δεκαετία του 1960 για να περιγράψει συγκεκριμένες πρακτικές ψυχολογικής χειραγώγησης, όπου η πραγματικότητα των θυμάτων αμφισβητείται με σκοπό τον έλεγχο και την υπονόμευση της αυτοεκτίμησής τους.
Η μέθοδος του gaslighting χρησιμοποιείται συχνά από κοινωνιοπαθείς και ναρκισσιστές και αναφέρεται σε μια ψυχολογική τεχνική όπου ο δράστης επιδιώκει να αμφισβητήσει την πραγματικότητα του θύματός του παραβιάζοντας κοινωνικούς κανόνες. Κοινωνιοπαθείς και ναρκισσιστές άνθρωποι έχουν την τάση να εκμεταλλεύονται τον συνάνθρωπο, πολύ συχνά ψεύδονται προκειμένου να γίνουν πιο πειστικοί, επιδιώκουν να σαγηνεύσουν τον συνομιλητή τους και πολύ συχνά χρησιμοποιούν τη μέθοδο της διαρκούς άρνησης ότι έχουν κάνει οι ίδιοι κάτι κακό ή ότι έχει συμβεί κάποιο περιστατικό.΄
Η χειραγώγηση είναι ένα σύνθετο φαινόμενο όπου πολύ συχνά ο θύτης επιδιώκει την απόκτηση του πλήρη ελέγχου των συναισθημάτων, σκέψεων και πράξεων του θύματος χρησιμοποιώντας διάφορες εχθρικές, πιεστικές και παρενοχλητικές μεθόδους κακοποίησης του θύματος πάντα μέσω της σαγήνης και της διακριτικότητας. Τέτοιες μέθοδοι περιλαμβάνουν την απόκρυψη πληροφοριών, την έντονη αντιπαράθεση με το θύμα εμφανίζοντας νέες πληροφορίες που υποστηρίζουν τον θύτη, την απαξίωση των λεγομένων του θύματος, τη λεκτική κακοποίηση, τη μείωση της ανθρώπινης αξίας του θύματος και την υπονόμευση αυτού κλπ.
Πηγές υποστηρίζουν ότι το 1% των ανθρώπων χρησιμοποιεί αυτήν την πρακτική συνειδητά για να βλάψει το θύμα, ενώ το 20% το κάνει ως μηχανισμό άμυνας. Οι υπόλοιποι ενδέχεται να τη χρησιμοποιούν ασυνείδητα κατά περιόδους.
Που συναντάται το gaslighting;
Συντροφικές σχέσεις. Στόχος του gaslighter είναι να υπονομεύσει την αυτοεκτίμηση του συντρόφου ο οποίος αρχίζει να αμφιβάλλει όλο και συχνότερα για την αντίληψη του και τις επιλογές του. Αυτή η τακτική υποβάλλει το θύμα σε μια σχέση εξάρτησης του από τον θύτη. Μια άλλη στρατηγική που έχει καταγραφεί αφορά στις διαρκείς αντιφατικές αντιδράσεις του θύτη απέναντι στο θύμα. Συγκεκριμένα, ένας gaslighter αρχικά αγνοεί το θύμα και τις ανάγκες του, στη συνέχεια ανταποκρίνεται σε αυτές με θέρμη και ακολούθως επανέρχεται στην αδιαφορία εγκαταλείποντας το θύμα στην αβεβαιότητα του. Η συνεχής εφαρμογή αυτής της τακτικής οδηγεί σε αυτοαμφισβήτηση και μείωση της αυτοεκτίμησης του συντρόφου ο οποίος αμφισβητεί την ατομική του αξία ως άνθρωπος καθώς αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι δεν αξίζει τη στοργή των άλλων.
Οικογένεια. Παραδείγματα gaslighting βρίσκουμε συχνά γύρω μας και συχνότερα στο οικογενειακό περιβάλλον. Ένα πολύ συχνό φαινόμενο των ημερών είναι η σωματική και λεκτική οικογενειακή βία όπου παρατηρούμαι τον θύτη να αρνείται και να αμφισβητεί οποιαδήποτε άσκηση βίας στο θύμα καθώς αρνείται κατηγορηματικά τα όποια πραγματικά γεγονότα. Η ίδια τακτική έχει καταγραφεί και σε περιστατικά συζυγικής απιστίας όπου ο θύτης αρνείται την ύπαρξη κάθε πράξης απιστίας αμφισβητώντας όλα τα ξεκάθαρα σημάδια.
Εργασία. Στο εργασιακό περιβάλλον, η τεχνική αυτή εκδηλώνεται μέσω της υπονόμευσης των συναδέλφων, επηρεάζοντας αρνητικά την επαγγελματική τους πορεία. Παραδείγματα περιλαμβάνουν την απομόνωση ενός συναδέλφου ή υφιστάμενου από συζητήσεις και τον επικείμενο αποκλεισμό του από κοινωνικές δραστηριότητες, δημιουργώντας ένα κλίμα όπου οι επαγγελματικές ευκαιρίες του περιορίζονται. Επίσης, ο θύτης επιχειρεί να κατευθύνει την συζήτηση προς άλλα θέματα, επιτρέποντας στο θύμα να θεωρηθεί υπεύθυνο για λάθη που δεν έχει διαπράξει.
Γονείς. Στις γονεϊκές σχέσεις έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο αμφισβήτησης των παιδιών. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι όταν ένα παιδί κλαίει, ο γονέας να ισχυρίζεται είτε ότι το παιδί είναι υπερβολικά ευαίσθητο ή το κάνει επίτηδες με απώτερο σκοπό το παιδί να ντραπεί και να σταματήσει να κλαίει. Πολύ δυσάρεστες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των παιδιών καταγράφεται όταν το gaslighting χρησιμοποιείται στο σχολικό περιβάλλον επιφέροντας δυνητικά σοβαρές ψυχολογικές διαταραχές στα παιδιά, κατάθλιψη και διαταραχές προσωπικότητας.
Νοσοκομειακό/Ψυχιατρικό Περιβάλλον. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρατήρηση αυτού του φαινομένου στο περιβάλλον ψυχιατρικών κλινικών μεταξύ ασθενών και προσωπικού. Συχνά συναντάμε συμπεριφορές αμφισβήτησης των λεγομένων του ασθενούς από πλευράς του εξειδικευμένου ιατρικού προσωπικού. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι όταν ο γιατρός ισχυρίζεται ότι τα συμπτώματα που βιώνει ο ασθενής είναι της φαντασίας του ή ότι ο ασθενής είναι υποχόνδριος ή Το θύμα ενδέχεται να υιοθετήσει τις αντιθέσεις που εμφυτεύονται από τον θύτη, επηρεάζοντας την ισορροπία του.
Που βασίζεται το gaslighting;
- Στην απόκρυψη πληροφοριών προκειμένου το θύμα να αμφισβητεί όλο και συχνότερα τον βαθμό αντίληψης του κατηγορώντας τελικά τον εαυτό του.
- Στην επιβολή αλλαγών στις προσωπικές επιλογές του θύματος όπως στον τρόπο ντυσίματος, στις διατροφικές του επιλογές ακόμη και στις επιλογές φίλων. Σε περίπτωση που το θύμα αντισταθεί σε αυτήν την τεχνική, ο θύτης προχωρά στο επόμενο στάδιο απόκτησης ελέγχου προσπαθώντας να πείσει το θύμα ότι δεν αξίζει ως άνθρωπος.
- Τέλος, η απόκτηση του απόλυτου ελέγχου του θύματος, εξουσιάζοντας το πλήρως. Αυτό επιτυγχάνεται απομονώνοντας το θύμα από το κοινωνικό του περιβάλλον, οικογένεια και φίλους προκειμένου να αποκτηθεί η απόλυτη εξουσία στις σκέψεις, τις πράξεις και εν κατακλείδι στη ζωή του θύματος. Με αυτόν τον τρόπο, ο θύτης επιδιώκει τον πλήρη έλεγχο και την εξουσία επί του θύματος απολαμβάνοντας την απόλυτη ικανοποίηση, ενώ παράλληλα προσπαθεί να υπονομεύσει τη διανοητική σταθερότητα του.
Συμπτώματα του gaslighting
Συνήθως το θύμα είναι πολύ δύσκολο να αναγνωρίσει τα σημεία/συμπτώματα καθώς εμπιστεύται τον θύτη ή έχει πειστεί ότι έχουν ασθενή μνήμη. Πιθανά συμπτώματα ότι είμαστε θύματα κάποιου ο οποίος μας ασκεί gaslighting είναι τα εξής:
- Όταν αισθανόμαστε αβεβαιότητα και αμφισβητούμε την αντίληψη μας
- Όταν διερωτόμαστε συχνά για την ποιότητα της μνήμης δηλαδή αμφισβητούμε το ότι θυμόμαστε σωστά κάτι το οποίο έχει συμβεί
- Όταν αρχίζουμε να πιστεύουμε ότι είμαστε παράλογοι ή ‘τρελοί’
- Όταν αισθανόμαστε ανάξιοι, ανίκανοι και ανεπαρκής
- Όταν απολογούμαστε διαρκώς στον θύτη
- Όταν υπερασπιζόμαστε συχνά τον θύτη για τη συμπεριφορά του απέναντι στους άλλους
- Όταν περιθωριοποιούμαστε και απομονωνόμαστε από το κοινωνικό μας δίκτυο
Αποτελέσματα του gaslighting
Κάποιος που έχει υποστεί gaslighting για μακροχρόνιο διάστημα και ιδιαίτερα όταν αυτή η τακτική έχει αποτελέσει μέρος μιας γενικευμένης κακοποίησης, μπορεί να έρθει αντιμέτωπος με διάφορες ψυχικές νόσους όπως κατάθλιψη, γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, ψυχολογικό τραύμα.
Ποιές είναι οι αιτίες που μας οδηγούν στην εφαρμογή του Gaslighting;
Το gaslighting είναι μια συμπεριφορά που οι άνθρωποι μαθαίνουν παρακολουθώντας συμπεριφορές τρίτων και την εφαρμόζουν μέσω της μίμησης. Συνήθως οι θύτες έχουν αντιληφθεί ότι αυτή η τακτική αποτελεί έναν αποτελεσματικό τρόπο ώστε να αποκτούν ότι θέλουν ή/και να ελέγχουν τους άλλους ανθρώπους. Συνήθως πρόκειται για ανθρώπους που θέλουν όλα να γίνονται με τον δικό τους τρόπο και σύμφωνα με τις δικές τους ανάγκες αγνοώντας τις ανάγκες των άλλων.
Συχνά, παρατηρείται από ανθρώπου που πάσχουν από διαταραχές προσωπικότητας όπως τη Διαταραχή Ναρκισσιστικής Προσωπικότητας (Narcissistic Personality Disorder, NPD). Άτομα που πάσχουν από τέτοιες διαταραχές διακατέχονται από μια διαρκή ανάγκη προσοχής και θαυμασμού, από μια αντίληψη ότι είναι καλύτεροι από όλους τους άλλους και φυσικά από έλλειψη ή αδυναμία κατανόησης και ενδιαφέροντος για τους άλλους. Ο συνδυασμός αυτών των τριών συμπτωμάτων συνήθως οδηγεί σε μη υγιείς σχέσεις.
Ωστόσο, όσοι ασκούν τις τακτικές του gaslighting δεν πάσχουν απαραιτήτως από κάποια ψυχική νόσο. Είναι γεγονός ότι ο καθένας μας μπορεί να υιοθετήσει μια τέτοια κακοποιητική συμπεριφορά εκούσια ή ακούσια. Είναι γνωστό ότι αποτελεί ένα από τα πολλά συμπεριφορικά στοιχεία στην κοινωνία μας με σκοπό την καταστολή. Έχει παρατηρηθεί ότι άνθρωποι σε θέσεις εξουσίας εφαρμόζουν αυτή την τακτική προκειμένου να τραυματίσουν την αξιοπιστία ενός ατόμου/ανταγωνιστή ή μιας ολόκληρης ομάδας με απώτερο σκοπό την αποδυνάμωση και καταστολή.
Τρόποι Αντιμετώπισης
- Αναγνώριση της χειραγώγησης. Το πρώτο σημαντικό βήμα είναι να αναγνωρίσουμε ότι έχουμε πέσει θύμα χειραγώγησης είτε αυτό γίνεται συνειδητά είτε ασυνείδητα από τον θύτη
- Διατήρηση ψυχραιμίας και αποστασιοποίηση. Τη στιγμή που αντιλαμβανόμαστε ότι κάποιος προσπαθεί να μας χειραγωγήσει είναι πολύ φυσικό να βιώσουμε έντονα συναισθήματα όπως θυμό, απογοήτευση, φόβο, αμφισβήτηση. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να διατηρήσουμε την ψυχραιμία μας. Έτσι θα μπορέσουμε να εστιάσουμε στα αληθινά γεγονότα και να αντιληφθούμε την ψευδή εκδοχή τους. Τότε είναι η στιγμή που ιδανικά θα πρέπει να απομακρυνθούμε από το σημείο, να πάρουμε λίγο τον χρόνο μας, να αποστασιοποιηθούμε από το συμβάν. Μια βόλτα, ένα ζεστό ντουζ, λίγες ασκήσεις αναπνοής, ένα ζεστό ρόφημα θα μας δώσει τον χρόνο να σκεφτούμε τα πεπραγμένα.
- Θέσπιση ορίων. Είναι πολύ σημαντικό να θέσουμε τα όρια μας και να καταστήσουμε σαφείς τις ‘κόκκινες γραμμές’ μας.
- Τερματισμός σχέσης. Αν παρατηρήσουμε ότι ο θύτης εξακολουθεί να προσπαθεί να μας εξουσιάσει, προτείνεται η άμεση λήξη της σχέσης.
Τι άλλο μπορούμε να κάνουμε για να προστατεύσουμε τον εαυτό μας?
Να εμπιστευόμαστε πάντα την αντίληψη μας, τον εαυτό μας
Να μη δεχόμαστε την άποψη του άλλου χωρίς να την επεξεργαστούμε. Η επικοινωνία με έναν δικό μας άνθρωπο της απολύτου εμπιστοσύνης μπορεί να είναι ιδιαίτερα ευεργετική.
Να κατανοήσουμε ότι υπάρχουν πολλές διαφορετικές οπτικές και συνεπώς η δική μας οπτική δεν είναι απαραίτητα λανθασμένη.
Να αναγνωρίσουμε την ατομική μας αξία στην κοινωνία.
Να έχουμε εμπιστοσύνη σε αυτά που αισθανόμαστε. Είναι αναφαίρετο δικαίωμα μας να αισθανόμαστε όπως θέλουμε. Τα συναισθήματα μας είναι υψίστης σημασίας και δεν επιτρέπουμε σε κανέναν να μειώσει τη σημαντικότητα τους.
Να ζητήσουμε βοήθεια από κάποιον αδειοδοτημένο ειδικό ψυχικής υγείας.
